ਸ਼੍ਰੀਕੇਦਾਰਨਾਥ ਧਾਮ – ਇੱਕ ਮਨਮੋਹਕ ਕੁਦਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼

-ਪ੍ਰੋ. ਦਿਨੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਕਲਾਨੀ;

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ’ਚੋਂ ਗੰਗਾ, ਪਰਬਤਾਂ ’ਚੋਂ ਕੈਲਾਸ਼, ਯੋਗੀਆਂ ’ਚੋਂ ਯਾਗਯਵਲਕਯ, ਭਗਤਾਂ ’ਚੋਂ ਨਾਰਦ, ਸ਼ਿਲਾ ’ਚੋਂ ਸ਼ਾਲਿਗ੍ਰਾਮ, ਅਰਣਯਾਂ ’ਚੋਂ ਬਦ੍ਰਿਕਾਵਨ, ਧੇਨੂਆਂ ’ਚੋਂ ਕਾਮਧੇਨੂ, ਮੁਨੀਆਂ ’ਚੋਂ ਸੁਖਦੇਵ, ਸਰਵੱਗਯਾਂ ’ਚੋਂ ਵਿਆਸ ਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਬਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥਾਂ ’ਚੋਂ ਭ੍ਰਿਗ੍ਰਤ੍ਰੰਗਮ ਪਰਬਤ ਉੱਤੇ ਭ੍ਰਿਗੁਸ਼ਿਲਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਸਥਿਤ ਕੇਦਾਰ ਤੀਰਥ ਸਰਬਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਹਨ। ਇਸੇ ਭ੍ਰਿਗੁ ਤੁੰਗ ਪਰਬਤ ਦੀ ਭ੍ਰਿਗੁਸ਼ਿਲਾ ਉੱਤੇ ਤਪ ਕਰਨ ਨਾਲ ਗਊ ਹੱਤਿਆ, ਬ੍ਰਹਮ ਹੱਤਿਆ, ਕੁਲ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਪਾਪ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਦਾਰ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਬਦਰੀਨਾਥ ਜਾਣ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਅਜਾਈਂ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਘੜੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵਿਅਕਤੀ ਯਮੁਨੋਤਰੀ, ਗੰਗੋਤਰੀ, ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਦਰੀਨਾਥ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਮਹਾਨ ਮੰਦਿਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੇਦਾਰ ਤੀਰਥ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਤੀਰਥ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ – ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਪਤੀਨਾਥ, ਕੂਰਮਾਂਚਲ ਵਿੱਚ ਜਾਗੇਸ਼ਵਰ, ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕੇਦਾਰਨਾਥ, ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਬੈਜਨਾਥ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅਮਰਨਾਥ। ਕੇਦਾਰ ਤੀਰਥ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਕਾਰਨ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਾਮ ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਪਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਪੁਰਾਣ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ, ਸ਼੍ਰੀਕੇਦਾਰਨਾਥ ਧਾਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅਜੋਕੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰੁਦਰਪ੍ਰਯਾਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸ਼੍ਰੀ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਬਾਰਾਂ ਜਯੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਮੰਦਾਕਿਨੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਸ ਦੀ ਖੱਬੇ ਮੰਜ਼ਿਲ ‘ਤੇ ਮਹਾਪੰਥ ਸ਼ਿਖਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇਕ ਗਲੇਸ਼ੀਅਲ ਕਨਵੈਕਸ ‘ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ 11753 ਫੁੱਟ (3583 ਮੀਟਰ) ਦੀ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਖਰਚਾ ਖੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੇਦਾਰ ਚੋਟੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪੁਰੰਦਰ ਪਰਬਤ ਦੇ ਨਾਲ ਭਰਤਖੰਡ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਧਾਮ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਕਤਯੂਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਬਣਤਰ ਲਗਭਗ 6 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਵੇਨੀਬੰਦ ‘ਤੇ ਹੈ। ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵੱਡਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਹੜਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਛਤਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਤਿਕੋਣ ਆਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਚੱਟਾਨ ਹੈ। ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਪੂਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਉਚਾਈ ਤੱਕ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਤਾਮਰਕਲਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਦਕ ਕੁੰਡ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਕਮਾਲ ‘ਤੇ ਮੱਥਾ ਛੁਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਘਿਓ ਦਾ ਗੜੁੱਚ ਕਰਨਾ, ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਕਮਲ ਦਾ ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹਾਉਣਾ ਅਤੇ ਰੁਦਰੀ ਪਾਠ ਅਤੇ ਉਪਮੰਨਿਯੁ ਨਾਲ ਮਹੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਦੇ ਇਸ ਲਿੰਗ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਇੱਕ ਅਰਘਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਆਪੇ–ਬਣੇ ਕੇਦਾਰਲਿੰਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਭਾ ਮੰਡਪ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵੱਡੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ ਹਨ ਅਤੇ ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਨਵਨਾਥਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ।

ਕੰਧਾਂ ‘ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੰਡਪ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪਿੱਤਲ ਦੀ ਨੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਾਹਰ ਵੱਡੀ ਆਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਆਕਾਰੀ ਪੱਥਰ ਦੀ ਨੰਦੀ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੋ ਦਰਬਾਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰਿਂਗੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿੰਗੀ ਗਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਭੈਰਵ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ 80 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ। ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੀ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਮੂਰਤੀ ਪੰਚਮੁਖੀ ਹੈ। ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਰਕਸ਼ਕ ਦੇਵਤਾ ਭੈਰਵ ਨਾਥ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਕੈਲਾਸ਼ ਸ਼ਿਖਰ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰੇਣਹਿਮਵੰਤ (ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਪਾਰ) ਹੈ। ਪਰਬਤਰਾਜ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾ ਕੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਬਾਗਮਤੀ ਤੱਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਦ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰਪਦੀ ਤੱਕ ਅਤੇ ਮੰਦਾਕਿਨੀ ਸਰੋਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਗੁਤੁੰਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਾਗ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾਗਨਾਥ (ਮਾਨਸਖੰਡ) ਤੱਕ, ਕਿਤੇ ਹਿਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਕਿਤੇ ਵ੍ਰਿਸ਼ਭ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਕਿਤੇ ਮਹਿਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਲਿੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਪਾਏ ਗਏ। ਲਿੰਗ ਦਾ ਰੂਪ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਵਿੱਚ, ਮਹਿਸ਼ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ 4 ਹੋਰ ਚਾਰ ਕੇਦਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਪੰਚ ਕੇਦਾਰ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ।

ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਪੂਰਨ ਕਥਨ ਕਹਿ ਕੇ ਟਾਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਕੇਦਾਰ ਤੀਰਥ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਬਾਰੇ, ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤੀਰਥ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਗੁ ਤੀਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਤੀਰਥ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤੀਰਥ ਨੂੰ ਮਹਾਭਾਰਤ ਕਾਲ ਦਾ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮੰਦਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਿਰ ਸੀ। ਰਾਹੁਲ ਸਾਂਕ੍ਰਿਤਾਯਨ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ੈਵਾਚਾਰੀਆ ਹੀ ਪੁਜਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅਤੇ ਨਵ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਮੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ, 800 ਤੋਂ 11 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਤਯੂਰੀ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਨ।

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਰਾਹੁਲ ਸਾਂਕ੍ਰਿਤਾਯਨ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਦਸਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੇ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਸਮਾਂ 8ਵੀਂ – 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ. ਦੇ ਨੇੜੇ–ਤੇੜੇ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ। ਯਸ਼ੋਵਰਮਾ ਨੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭੋਜਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਚਾਲੁਕਿਆ ਰਾਜਾ ਕੁਮਾਰ ਪਾਲ ਨੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ ਕਿਉਂਕਿ ਭੋਜਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜਾਂ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਨੇ 1170 ਈਸਵੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਨਲਾਪਾਟਨ, ਚੋਵਟਾ, ਪਾਤੋਂ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਯੁਗੀਨਾਰਾਇਣ ਵਿੱਚ ਦਾਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੇ ਕਈ ਛੋਟੇ ਮਾਰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਰਾਵਲਾਂ ਦੁਆਰਾ 1841 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਤਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਉਖੀਮਠ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ 1755 ਈਸਵੀ ਦਾ ਫਤੇਪਤੀ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹੈ। 1762 ਈ: ਦੇ ਜੈਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਾਹ, 1773 ਈ: ਦੇ ਪ੍ਰਦੀਪ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ 1797 ਈ: ਦੇ ਨੇਪਾਲ ਦੀ ਰਾਣੀ ਕਾਂਤੀਮਤੀ ਦੀ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਪਲੈਟ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। 1811 ਈ: ਦੀ ਗੋਰਖਾ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਪਲੈਟ (ਤਾਮਰਪੱਤਰ) ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।

ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ 1842, 1850, 1891 ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੌੜੀਆਂ, ਕਦੇ ਛੱਤਰੀ, ਕਦੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਆਦਿ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। 1803 ਦੇ ਭੂਚਾਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੰਸ਼ਕ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਥਾਪਾ ਗੋਰਖਾ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਗੰਗੋਤਰੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕਰਵਾਈ ਸੀ।

16 ਜੂਨ 2013 ਨੂੰ ਰਾਤੀਂ 8 ਵਜੇ ਚੋਰਾਬਾਰੀ ਝੀਲ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਲਬਾ ਵਹਿ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਦੀ ਸਮਾਧ ਅਤੇ 8 ਤਾਲਾਬਾਂ ਸਮੇਤ ਛੋਟੇ ਮੰਦਿਰ, ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਮੰਡਲ ਵਿਕਾਸ ਨਿਗਮ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਸਨ। ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ। ਚਲਾ ਗਿਆ। ਰਾਮਬਾੜਾ (ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੇ ਪੈਦਲ ਰਸਤੇ ’ਚ ਪੈਣ ਵਾਲਾ ਉੱਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਨਗਰ) ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਪਰਲੋ ਵਿੱਚ, ਚਮਤਕਾਰੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਥਰ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰ ਲਿਆ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭੀਮਸ਼ਿਲਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਰਾਇਣ ਮੰਦਿਰ ਸਮੇਤ ਸਾਰਾ ਨਿਰਮਾਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ। 2013 ਵਿੱਚ ਨੁਕਸਾਨੇ ਗਏ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਧਾਮ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਮਾਣਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਦੁਆਰਾ ਅਪ੍ਰੈਲ 2017 ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੰਮ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਹੈ।

ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਪੂਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪੜਾਅ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਲਗਭਗ ਆਪਣੇ ਅੰਤ ‘ਤੇ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ 120 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੰਟਰੋਲ ਰੂਮ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਉਡੀਕ-ਕਤਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਹਸਪਤਾਲ, ਧਿਆਨ ਗੁਫਾਵਾਂ, ਸੰਗਮ ਘਾਟ ਅਤੇ ਪੁਲ਼ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਭੈਰਵ ਗੁਫਾ ਸਮੇਤ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਸਮਾਧੀ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਕੇਦਾਰਧਾਮ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਮਾਣਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਮਾਰਗ–ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

(ਲੇਖਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ, ਹੇਮਵਤੀ ਨੰਦਨ ਬਹੁਗੁਣਾ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਗੜ੍ਹਵਾਲ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹਨ)

=====