-ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਵਧੀਆ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਨੀ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ।
ਉਹ ਜਰਮਨੀ ਤੇ ਜਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਤੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਤੀਰਥ ਤੇ ਵਾਲਟ ਵਿਟਮੈਨ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲੇ ਮੈਦਾਨ, ਖੁੱਲੇ ਘੁੰਡ, ਖੁੱਲੇ ਅਸਮਾਨੀ ਰੰਗ ਤੇ ਖੁੱਲੇ ਲੇਖ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਦਰਿਆ ਕਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਟੈਗੋਰ’ ਤੇ ਡਾ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਨੇ ‘ਮਾਨਵਤਾ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਵੀ’ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਮੋਹ, ਮਨ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਸ਼ੁਧਤਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 17 ਫਰਵਰੀ 1881 ਨੂੰ ਪਟਵਾਰੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪਦਮ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਪਿੰਡ ਸਲਹਟ ਜਿਲਾ ਐਬਟਾਬਾਦ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।
ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਦਸਵੀ ਕਰਨ ਬਾਅਦ ਡੀ ਏ ਵੀ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਫਿਰ ਜਪਾਨ ਦੀ ਟੋਕੀਉ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਫਾਰਮਮਾਸਿਊਟੀਕਲ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।
1903 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ‘ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ‘ਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਫਿਰ ਦੇਹਰਦੂਨ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਡਾਇਮੰਡ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਬਣੇ ਤੇ ਉਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਬਰਡਿੰਗ ਦਾਨ’ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।
1904 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਬੀਬੀ ਮਾਇਆ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਮਦਨ ਮੋਸਨ ਸਿੰਘ, ਨਿਰਲੇਪ ਸਿੰਘ, ਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਇਕ ਧੀ ਗਾਰਗੀ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।
1906 ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਸਾਬਣ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤੇ ਫਿਰ ਫੈਕਟਰੀ ਵੇਚ ਕੇ ਉਥੇ ਕੈਮਿਸਟ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ।
1912 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਇਕ ਵਿਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲਿਆਂਦਾ। 1918 ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਸਫੈਦੇ, ਸੰਦਲ, ਮੁਸ਼ਕ ਕਪੂਰ, ਤਾਰਪੀਨ ਰੋਸ਼ਾ ਘਾਹ ਵਿਚੋਂ ਤੇਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ। ਗੂੰਦਾਂ, ਬਰੋਜ਼ਾ, ਦਵਾਈਆਂ ਤੇ ਟੈਨਿਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਦਸੇ। ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰਬਨ ਬਿਨਾਂ ਖੰਡ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਦਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ।ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਲੇਖਕ ਪ੍ਰੋ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦਾ 31 ਮਾਰਚ 1931ਨੂੰ ਟੀ ਬੀ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਫਾਨੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਰਚੀਆਂ ਦੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹਨ :-
ਖੁਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ, ਖੁਲ੍ਹੇ ਘੁੰਡ ਅਤੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਅਸਮਾਨੀ ਰੰਗ-ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ
ਉਸ ਦੀ ਦਾਤ
ਅਚਨਚੇਤ ਉਡਾਰੀਆਂ
ਅੱਧੀ ਮੀਟੀ ਅੱਖ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਦੀ
ਅਨੰਤ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਆਪੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਜਵਾਨ ਨੱਢੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ
ਆਵੀਂ ਤੂੰ ਰੱਬਾ ਮੇਰਿਆ
ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਕਿਹਾ ਪਿਆਰ ਦਾ
ਇਕ ਜੰਗਲੀ ਫੁੱਲ
ਇਕ ਵੇਰੀ ਅਚਨਚੇਤ
ਸਮੁੰਦਰ ਕਿਨਾਰੇ ਮੈਂ ਉਡੀਕਾਂ
ਸਵਾਣੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੱਬ ਪਿਆਰਦਾ
ਸੱਸੀ ਦੀ ਨੀਂਦ
ਸਾਧਣੀ ਦੀ ਢੋਕ
ਸੁਫਨਾ
ਸੁਰਤਿ ਤੇ ਹੰਕਾਰ
ਸੂਰਜ ਅਸਤ
ਸੋਹਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਾਰੀਆਂ
ਸੋਹਣੀ ਦਾ ਬੁੱਤ
ਸੋਹਣੀ ਦੀ ਝੁੱਗੀ
ਹਨੂਮਾਨ
ਹਰ ਘੜੀ ਨਵਾਂ
ਹਲ਼ ਵਾਹੁਣ ਵਾਲੇ
ਹਿਮਾਲਾ ਦੀਆਂ ਬਲਦੀਆਂ ਜੋਤਾਂ
ਹੀਰ ਤੇ ਰਾਂਝਾ
ਕਈ ਰਾਤਾਂ ਹੋਸਨ
ਕਠਨ ਗਿਆਨ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ
ਕਦ ਤੂੰ ਆਵਸੇਂ ਓ ਸੋਹਣਿਆ
ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਕਰਤਾਰਤਾ
ਕਰਮ, ਕਰਮ ਕੂਕਦੇ ਕੌਣ ਕਰਦਾ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ
ਕੰਵਾਰੀ ਪਦਮਨੀ
ਕਾਲੀ ਕੂੰਜ ਜਿਹੜੀ ਮਰ ਗਈ
ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਦਾ ਤਾਰਿਆਂ ਭਰਿਆ ਗਗਨ
ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਹਰਦ ਦੇ ਚੇਲੇ ਦਾ ਦੀਦਾਰ
ਕੁਮਿਹਾਰ ਤੇ ਕੁਮਿਹਾਰਨ
ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸੀ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਦਾ ਤ੍ਰਿੰਞਣ
ਕਿਰਤ-ਉਨਰ ਦੀ ਚੁੱਪ ਕੂਕਦੀ
ਕੋਈ ਛੁਪੀ ਬਾਂਹ ਜਿਹੜੀ ਸਭ ਪਿਛੋਕੜੋਂ ਉਲਾਰਦੀ
ਖੂਹ ਉੱਤੇ
ਗਰਾਂ ਦਾ ਨਿੱਕਾ ਚੂਚਾ
ਗਰਾਂ ਦਾ ਮਿਹਨਤੀ ਬਲਦ
ਗਾਰਗੀ
ਗੁਰੂ ਅਵਤਾਰ ਸੁਰਤਿ
ਘਰ ਕੀ ਗਹਲ ਚੰਗੀ
ਜਵਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ
ਜਾਂਗਲੀ ਛੋਹਰ
ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਆਖੇ
ਜੀਆਦਾਨ ਦੀ ਘੜੀ
ਜੇ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਹੋਵੇਂ
ਟੁਰ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ
ਤੜਫਦੀ ਘੁੱਗੀ
ਤਿਆਗ
ਦਰਿਆ ਕਿਨਾਰੇ
ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਖਿਚੀਂਦਾ
ਦੀਵਿਆਂ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਜਗਮਗ
ਦੇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਸਾਡੀ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ
ਦੋ ਗੱਲਾਂ
ਧਯਾਨ ਦੀ ਧੁੰਦ ਜੇਹੀ
ਨਾਮ ਮੇਰਾ ਪੁੱਛਦਾ ਨਾਮ ਮੇਰਾ ਕੀ ਹੈ
ਪਸ਼ੂ ਚਰਦੇ
ਪ੍ਰਭਾਤ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ
ਪਿਆਰਾ ਕੋਲੋਂ ਮੇਰੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ
ਪਿੱਪਲ ਹੇਠ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਹੀਰਨ ਇਕ ਗੋਹੇ ਥੱਪਦੀ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਘੁੱਗੀ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਜੂਰ
ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕੂਕਾਂ ਮੈਂ
ਪੰਜਾਬ ਬਾਰ ਦੇ ਬਿਲੋਚ ਦੀ ਧੀ
ਪਾਰਸ ਮੈਂ
ਪਿਆਰ ਦਾ ਸਦਾ ਲੁਕਿਆ ਭੇਤ
ਪਿਆਰੀ “ਸਿੱਖ-ਮੈਂ” ਹੋਈ ਕਰਤਾਰ ਦੀ
ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ਾਂ
ਪੂਰਨ ਨਾਥ ਜੋਗੀ
ਫਲਸਫਾ ਤੇ ਆਰਟ (ਉਨਰ)
ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ
ਬਸੰਤ ਆਈ ਸਭ ਲਈ, ਮੇਰੀ ਬਸੰਤ ਕਿੱਥੇ ਗਈ
ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਹੁਣਚਾਰੀ
ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ-ਬਹਾਰਾਂ
ਬੁਧ ਜੀ ਦਾ ਬੁਤ, ਧਿਆਨੀ ਬੁਧ
ਮੱਥਾ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਟੇਕਣਾ
ਮੰਜ਼ਲ ਅੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ ਮੰਜ਼ਲ
ਮੁੜ ਆ ਪਿਆਰੇ
ਮੁੱਲ ਪਾ ਤੂੰ ਆਪਣਾ
ਮੇਰਾ ਸਾਈਂ
ਮੇਰਾ ਟੁੱਟਾ ਜਿਹਾ ਗੀਤ
ਮੇਰਾ ਦਿਲ
ਮੇਰਾ ਰਾਤ ਦਾ ਦੀਵਾ
ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਨੀਂਦਰ ਵਿਚ
ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ
ਰੱਬ ਨੂੰ ਔੜਕ ਬਣੀ ਆਣ ਇਕ ਦਿਨ
ਰੌਣਕ ਬਜ਼ਾਰ ਦੀ
ਲੋਕੀਂ ਆਖਣ ਮੈਂ ਜੀ ਪਿਆ
ਲੋਕੀਂ ਕਹਿਣ ਮਰ ਗਿਆ ਮੈਂ
ਲੋਕੀਂ ਕਹਿਣ ਰੱਬ ਸਭ ਵਿਚ ਹੈ, ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ
ਵਿਛੋੜਾ
ਕਾਲੀ ਕੋਇਲ
ਰਾਜਹੰਸ
ਤ੍ਰਿੰਞਣ
ਵਿਆਹ ਦੀ ਘੜੀ
ਰਾਖੀ ਬੰਧਨਮ
ਵਰਖਾ ਦਾ ਆਗਮਨ : ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਮੌਜ-ਮੇਲਾ
ਬਿਹਾਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਗੀਤ
ਪੇਂਡੂ ਮੁੰਡਾ
ਅਲਸੀ ਦੇ ਫੁੱਲ
ਬੱਦਲ ਦਾ ਛੱਤਰ
ਖੂਹ ਉਤੇ
ਸਭ ਨੂੰ ਖਿਚਾਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ
ਖੁਲ੍ਹੇ ਘੁੰਡ-ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ
ਅੱਧੀ ਮੀਟੀ ਅੱਖ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਦੀ
ਸੁਰਤਿ ਤੇ ਹੰਕਾਰ
ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਕਰਤਾਰਤਾ
ਕਰਮ, ਕਰਮ ਕੂਕਦੇ ਕੌਣ ਕਰਦਾ
ਕਿਰਤ-ਉਨਰ ਦੀ ਚੁੱਪ ਕੂਕਦੀ
ਗੁਰੂ ਅਵਤਾਰ ਸੁਰਤਿ
ਦੀਵਿਆਂ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਜਗਮਗ
ਧਯਾਨ ਦੀ ਧੁੰਦ ਜੇਹੀ
ਨਾਮ ਮੇਰਾ ਪੁੱਛਦਾ ਨਾਮ ਮੇਰਾ ਕੀ ਹੈ
ਪਾਰਸ ਮੈਂ
ਪਿਆਰ ਦਾ ਸਦਾ ਲੁਕਿਆ ਭੇਤ
ਪਿਆਰੀ “ਸਿੱਖ-ਮੈਂ” ਹੋਈ ਕਰਤਾਰ ਦੀ
ਫਲਸਫਾ ਤੇ ਆਰਟ (ਉਨਰ)
ਬੁਧ ਜੀ ਦਾ ਬੁਤ, ਧਿਆਨੀ ਬੁਧ
ਮੰਜ਼ਲ ਅੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ ਮੰਜ਼ਲ
ਰੱਬ ਨੂੰ ਔੜਕ ਬਣੀ ਆਣ ਇਕ ਦਿਨ
