ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ
ਵਿਸਾਖੀ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿਸਾਖੀ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਵੈ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਸ਼ੇਸ ਅਤੇ ਸਾਖ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਫਸਲ, ਟਾਹਣੀ, ਹੋਂਦ, ਜਿਨਸ, ਗਵਾਹੀ, ਸੰਤਾਨ। ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਬੈਸਾਖੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਬੰਧ ਕਣਕ ਦੀ ਫਸਲ ਨਾਲ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਪੱਕਣ ‘ਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਰੋਂਗਾਲੀ,ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਨਾਥਾ ਬਰਸ਼ਾ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਪੁੰਥਾਂਡੂ, ਕੇਰਲਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰਮ ਵਿਸ਼ੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਸਾਖ ਅਤੇ ਕਤਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਵਿਸਾਖੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿਚ ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਪਾਰੋ ਪਰਮਹੰਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਨੀਂਹ 30 ਮਾਰਚ 1699 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੱਖੀ ਸੀ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਹਕੂਮਤ ਵਲੋਂ 1752 ਵਿਚ ਗੈਰੋਅਨ ਕਲੈਂਡਰ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੁਣ 13 ਜਾਂ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਹਿਮੇ ਤੇ ਡਰਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਵਾਲਾ ਦਿਲ ਦਿੱਤਾ, ਬੇਪਛਾਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਪਹਿਰਾਵਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਦੂਰੋਂ ਪਛਾਣੇ ਜਾਣ। ਉਹ ਲੜੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਨਾ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀ ਫੌਜ ਵੀ ਬਣਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪ ਆਦਰਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੰਦੇਸ ਸੀ ਜਦ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਅੱਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਹਥਿਆਰ ਚੁਕਣੇ ਜਾਇਜ਼ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਤੇ ਇਲਾਕਾਵਾਦ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠ ਕੇ ਗਰੀਬ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਸਾਜਿਆ।
ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦਾ ਕਾਂਡ 9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਡਾ ਹਾਫਿਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਬਸ਼ੀਰ ਨੇ ਰਾਮ ਨੌਮੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਾਇਆ, ਜਦ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਮਾਇਕਲ ਨੂੰ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਡੀ ਸੀ ਆਈਲ ਇਰਵਨ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਡਾ ਸਤਿਆ ਪਾਲ ਤੇ ਸੈਫੂਦੀਨ ਕਿਚਲੂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਵਿਰੁਧ 10 ਅਪਰੈਲ ਨੂੰ ਇਕਠੀ ਹੋਈ ਭੀੜ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਗਈ ਜਿਸ ਨਾਲ 10-12 ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਸ਼ਾਮ 4:30 ਵਜੇ ਜਲਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਹੋਇਆ।
ਸਭਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰ ਰਹੇ ਡਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਨੇ ਚਾਰ ਮਤੇ ਪੜਨੇ ਸਨ ਪਹਿਲਾ ਡਾਇਰ ਦੇ ਗੁਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰੀ, ਦੂਜਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਦਮਨਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਵਿਰੁਧ, ਤੀਜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਹੜਤਾਲ ਖਤਮ ਕਰਨ ਤੇ ਚੌਥਾ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਬਾਰੇ ਸੀ।
ਪਹਿਲਾ ਮਤਾ ਪੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਡਾਇਰ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਗੋਲੀਆਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬੰਦ ਹੋਈਆਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ 1650 ਗੋਲੀਆਂ ਮੁੱਕ ਗਈਆਂ। ਸਰਕਾਰੀ ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 379 ਮੌਤਾਂ ਤੇ 1208 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅੱਠ ਸੌ ਤੋਂ ਵਧ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ।
ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਖਬਾਰ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪਤ੍ਰਿਕਾ’ ਅਨੁਸਾਰ 1500 ਹੈ, ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਯਾਦਗਾਰੀ ਟਰਸਟ ਕੋਲ 388 ਜਦਕਿ ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਮਤੀ ਕੋਲ 436 ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਹੋਮ ਮਨਿਸਟਰੀ ਵਿੱਚ 381 ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਰਜ ਹੈ। ਫਰਵਰੀ 2013 ਵਿਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਇਸ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਕਾਰਾ ਦੱਸਿਆ। ਛੇ ਦਸੰਬਰ 2017 ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਸੀ।
